O‘zbekistonning ikkinchi poytaxti – Samarqandda “O‘zbekiston madaniy merosi – yangi Uyg‘onish davri asosi” VI xalqaro kongressi bo‘lib o‘tdi.
Kongress ishida 350 dan ortiq ishtirokchi qatnashdi. Bular jahonga mashhur sharqshunos olimlar, 6 nafar xalqaro tashkilotlar rahbarlari, 50 nafar taniqli xalqaro muzeylar direktorlari, 15 nafar akademik, 25 nafar professor, 22 nafar fan doktori, muzey xodimlari, madaniyat va sanʼatni yoritishda faoliyat ko‘rsatayotgan ommaviy axborot vositalari vakillari,O‘zbekistonning madaniy merosini o‘rganish va asrashga qiziqish bildirgan bir qator ommaviy axborot vositalari xodimlaridir.
Ushbu keng ko‘lamli loyiha tashkilotchisi O‘zbekiston madaniy merosini o‘rganish, saqlash va ommalashtirish bo‘yicha Butunjahon jamiyatidir. Loyiha mualliflaridan biri Butunjahon jamiyati ilmiy kengashining raisi marhum E.Rtveladze edi.
Zamonaviy O‘zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasining qoq markazida joylashgan. Binobarin, uzoqqa bormay ming yilliklar qaʼridagi o‘tmishga yaqindan nazar tashlasak ham, tarixiy ildizimiz birlashgan davlatlar, yaʼni Buxoro amirligi, Xorazm va Qo‘qon xonliklari bilan bog‘liqligini ko‘rishimiz mumkin. Bu davlatlar hududi Buyuk Turon yeri bilan teng edi. Bu davlatlarning nafaqat poytaxti, balki qadimiy madaniyat, fan va taʼlim markazlari bo‘lgan Xiva, Buxoro, Qo‘qon kabi shaharlarni o‘zida jamlagan O‘zbekiston jahon tamadduni oldidagi tarixiy missiyasini to‘la anglaydi.
Shu bois yangi O‘zbekiston rahbariyati nafaqat ushbu mamlakat, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasi madaniy merosini har tomonlama asrab-avaylashga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Ayni paytda O‘zbekiston yaqin qo‘shnilar bilan birgalikda madaniy merosni o‘rganish, saqlash va ommalashtirish borasidagi ezgu ishlarda hamkorlik qilishga harakat qilmoqda.
Albatta, O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, bu yo‘lda ko‘plab xayrli ishlar amalga oshirildi, biroq aynan Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev sharofati bilan o‘zbek xalqining tarixiy, badiiy va intellektual merosini asrab-avaylash va yana-da yuksaltirish, yosh avlodni umuminsoniy va milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash masalalari hal etildi.
Asosiy g‘oyasi turli sabablar tufayli xorijda saqlanayotgan O‘zbekiston merosi durdonalarini kataloglashtirish bo‘lgan “O‘zbekiston madaniy merosi jahon to‘plamlarida” multimediya loyihasi dunyoda o‘xshashi bo‘lmagan noyob aksiyadir. Yig‘ilgan materiallar kitob-albomlar holida nashr etilmoqda. Nashriyot dasturlaridan tashqari, filmlar va teledasturlar ham yaratilyapti, xalqaro kongresslar va ommaviy axborot vositalari ishtirokida tadbirlar o‘tkazilyapti. Loyiha jamoat, davlat va xalqaro tashkilotlar, ijtimoiy masʼuliyatli biznes, ommaviy axborot vositalari kuchlarini birlashtirgan holda taʼlim va maʼrifat sohasida misli ko‘rilmagan natijalarga erishib, yangi O‘zbekistonning xalqaro miqyosdagi tashrif qog‘ozi eʼtirofiga sazovor bo‘ldi.
Xalqaro darajadagi yana bir original loyiha 2012 yilda Qirg‘izistonda ishga tushirilgan. Butunjahon ko‘chmanchilar o‘yinlari mohiyatan Qirg‘iziston hukumati tashabbusi bilan amalga oshirilgan ko‘chmanchi xalqlar tamadduniga xos madaniyatlarni saqlab qolish maqsadidagi o‘ziga xos keng ko‘lamli loyihadir. Mazkur o‘yinlarda “O‘zbekiston madaniy merosi jahon to‘plamlarida” loyihasidagi kabi dunyoning barcha etnosportchilari hamda Qozog‘iston, O‘zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston ishtirokchilari va jahon olimlari bilan bir qatorda Qozog‘iston, O‘zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston olimlari ham faol ishtirok etmoqda.
Shu bois joriy yilning 22-24 iyul kunlari Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston madaniy merosi – yangi Uyg‘onish davri asosi VI xalqaro kongressida Turkmanistondan kelgan olim davra suhbatlarida Xiva xonligi tarixiga oid maʼlumotlarni to‘plash borasida turkmanistonlik hamkasblari o‘zbek xalqi bilan hamkorlikda ishlashga tayyorligini tasdiqladi. Qirg‘iziston olimlari o‘rganish uchun numizmatik materiallar – qadimiy tangalarni berishga vaʼda qilishdi. Tojikistonlik mutaxassislarning maʼlum qilishicha, Tojikiston muzeylarida esa 1500 ta qo‘lyozma, shu jumladan eski o‘zbek tilidagi 200 ta kitob mavjudligi aytildi. Ular orasida o‘zbek sheʼriyatining mashhur namoyandalari Alisher Navoiy, Boborahim Mashrab kabi buyuklarning eski qo‘lyozma kitoblari ham bor.
O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan o‘zaro hurmat, hayotning barcha jabhalarida o‘zaro hamkorlik ruhida olib borayotgan oqilona siyosati tufayli O‘zbekistonning madaniy merosini o‘rganish, asrab-avaylash va targ‘ib qilish bo‘yicha keng qamrovli ishlarni amalga oshirish imkoniyati paydo bo‘ldi. Mamlakat rahbariyatining bu boradagi saʼy-harakatlari muvaffaqiyatli yakunlandi, Parijda bo‘lib o‘tgan Nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish to‘g‘risidagi konvensiyaga aʼzo davlatlar Bosh assambleyasining 8-sessiyasida O‘zbekiston YUNESKOning Nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish qo‘mitasiga aʼzo bo‘ldi.
“O‘zbekiston madaniy merosi – yangi Uyg‘onish davri asosi” oltinchi xalqaro Kongressida qabul qilingan deklaratsiyada taʼkidlanganidek: “O‘zbekiston madaniy merosini o‘rganish, saqlash va ommalashtirish bo‘yicha Butunjahon jamiyatining olti yillik faoliyati davomida “O‘zbekiston madaniy merosi jahon to‘plamlarida” nodir xalqaro turkumining 60 jildi chop etildi. “O‘zbekiston meʼmoriy epigrafiyasi”, “O‘zbekiston madaniyati va fani olimlar ijodida” turkumlari bo‘yicha ishlar davom ettirilib, 60 dan ortiq film suratga olindi, O‘zbekistonda va xorijda ko‘plab media-forumlar o‘tkazildi. Olimlar o‘rtasida samarali muloqotni taʼminlovchi ushbu xayrli harakat dasturini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati, Eriell Гроуп timsolidagi ijtimoiy masʼuliyatli biznes vakillari va qator xalqaro gumanitar tashkilotlar ko‘magisiz amalga oshirib bo‘lmas edi”.
Registon maydonida VI Xalqaro kongress ishtirokchilari hamda O‘zbekiston madaniy merosini o‘rganish, saqlash va ommalashtirish bo‘yicha Butunjahon jamiyati aʼzolari yakuniy deklaratsiyani qabul qilishdi. Butunjahon jamiyatini yaratish g‘oyasi 2017 yil may oyida Samarqand shahrida Registon maydonida “O‘zbekiston madaniy merosi – mamlakatlar va xalqlar o‘rtasidagi muloqotga yo‘l” I Xalqaro kongressida yangragan edi. 2018 yilda esa Sankt-Peterburgda bo‘lib o‘tgan ikkinchi Xalqaro kongressda O‘zbekiston madaniy merosini o‘rganish, saqlash va targ‘ib qilish bo‘yicha Butunjahon jamiyati tuzilgani rasman eʼlon qilindi. 2019 yil avgust oyida Butunjahon jamiyati Parijda rasmiy ro‘yxatdan o‘tdi. Shu paytgacha jahon amaliyotida butun dunyo olimlari bir davlatning merosini o‘rganish uchun birlashgani bunday loyiha bo‘lmagandi.
Butunjahon jamiyati va kongressining kelajagi buyuk ekanligi haqiqatdir. Xalq tarixining hali o‘rganilmagan, davrlar sirlarini yashirgan bosqichlari ko‘p. Oltin O‘rda tarixi ham xuddi shunday deyarli o‘rganilmagan davrlarga tegishli. Butun Xorazm vohasi Ulus Jo‘ji va O‘zbekxon tasarrufidagi hududga tegishli bo‘lgan. Bu davlatda Xorazm o‘zbeklari juda katta rol o‘ynagan. Natijada sobiq Mavounnahr, Mo‘g‘uliston va Xuroson hududiga o‘zbek ulusi avlodlaridan o‘zining davlat asoslariga ega bo‘lgan shayboniy o‘zbeklari kirib kelgan va bu hududlarda yashovchi xalqlarning aksariyatiga o‘z nomlarini bergan. Va hozirda ular nomini olgan davlat, mening fikrimcha, Oltin O‘rda tarixini va uning tarixi bilan bog‘liq barcha artefaktlarni o‘rganish huquqiga ega. O‘rta asrlarning ko‘plab taniqli tarixchilari To‘xtamishxon va Edigey (Idiku o‘zbek)ni o‘zbek deb atagan bo‘lishiga qaramay, bu holatlar haqida zamonaviy tarixshunoslar ko‘p hollarda sukut saqlashadi.
Maʼlumki, To‘xtamishxonning o‘g‘illari otalari vafotidan keyin Buyuk Litva knyazligi hukmdori xizmatiga borganlar va Tevton ritsarlari bilan urushda qatnashganlar. O‘zbeklarning harbiy mahorati tufayli ular qatnashgan armiya tevtonlarni mag‘lub etdi. O‘zbeklar harbiy sohalarga ulanlar va uchuvchi gussar polklari kabi yangiliklarni olib kirgan. Oltin o‘rda xonlarining o‘g‘illari boshchiligidagi uzun o‘q-yoy bilan qurollangan otliq qo‘shinlar ulanlar deb aytilgan. Buyuk Litva knyazligi tanazzulidan so‘ng, bu qo‘shinlarning o‘zi Polsha va Boltiqbo‘yi davlatlarining kuchli harbiy qismlariga aylangan. Keyin ulan qo‘shinlari Fransiyada, Germaniyada, Rossiyada ham shakllangan... Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlarda va Internetdagi Pinterest kabi ilovalarda VLK qirollari xizmatiga o‘tgan Oltin O‘rda navkarlari liboslari va harbiy kiyimlarini topishingiz mumkin. Masalan, men Polsha muzeylarida farg‘onalik o‘zbeklar bugun ham kiyib yurgan belbog‘li qora choponlarni ko‘rdim. Polshadagi zupanlar deb ataladigan kiyimlar esa yoqasini hisoblamaganda o‘zbek choponlari bilan mutlaqo bir xildir...
Yuqorida taʼkidlanganidek, turkman va qozog‘istonlik olimlar O‘zbekiston madaniy merosini o‘rganishda yordam berishga tayyor. Jumladan, kongressda tashkil etilgan davra suhbatida qozoq olimi Amir Temur buyuk so‘fiy shayx Ahmad Yassaviyga maqbara qurishga naqadar ehtirom bilan yondashganini gapirib berdi. Shu o‘rinda, Shayboniylar hukmdorlarining o‘rta asrlarda Markaziy Osiyo mintaqasi meʼmorchiligida tutgan o‘rnini ham qayd etish o‘rinli bo‘ladi. Hozirgi Turkmaniston hududida, Ko‘hna Urganchda Oltin O‘rda xonligi davrida qurilgan bir qancha obyektlar mavjud. Shunday ekan, Butunjahon Jamiyatiga kelajakda katta muvaffaqiyatlar tilab, Oltin O‘rda xonliklarining gullagan davri va uning parchalanishidan keyingi tarixini o‘rganish borasida yana ko‘plab tadqiqotlar olib borishni tavsiya qilgan bo‘lardim.
